System wychowawczy M. Montessori, który powstał na początku XX stulecia jest nazywany „metodą Montessori”. Jest to jedna z wielkich koncepcji pedagogicznych opartych na idei „szkoły na miarę dziecka”. Stała ona w opozycji do herbartowskiej „szkoły tradycyjnej”, która opierała się na formalizmie dydaktycznym, rygorze wychowawczym, intelektualistycznej jednostronności, oderwaniu od życia oraz przedmiotowemu traktowaniu dziecka które miało biernie podlegać wszystkim oddziaływaniom dydaktycznym i wychowawczym[1].

Maria Montessori pojmowała pedagogikę jako „pomoc do życia”. Uważała,
że dziecko musi „stwarzać się samo” w czym wychowawcy i rodzice mogą jedynie pomóc[2].
W odniesieniu do rozwoju używała terminu „inkarnacja” opisując go jako serie „odrodzeń”.
W tworzeniu własnej metody wykorzystała osiągnięcia E. Seguina, który w nauczaniu rozróżniał trzy etapy:

1. kojarzenia percepcji zmysłowej z mową,
2. poznawania przedmiotu wg nazwy,
3. wywoływania nazwy przedmiotu[3].

Głównie jednak swoje poglądy opierała na wnikliwej, celowej obserwacji dziecka. Wg niej jest ono istotą zupełnie różną od osoby dorosłej. Ma inne potrzeby, cele oraz umysł. Każde dziecko ma swój własny rytm i tempo rozwoju. Z punktu widzenia życia człowieka, okres dzieciństwa nie jest etapem przejściowym w drodze do dorosłego życia, ale najważniejszym okresem życia jednostki, w którym dokonują się wszystkie podstawowe procesy twórcze rozwijające osobowość człowieka. Podstawową potrzebą każdego dziecka jest aktywność, która warunkuje rozwój i jest podstawą wychowania. Montessori pojmuje wychowanie jako pomoc w osiąganiu autonomii, niezależności przez dziecko oraz wspieranie jego spontanicznej, wielostronnej aktywności[4].

Dziecko w swoim rozwoju przechodzi przez kolejno postępujące po sobie, w określonym porządku, fazy. Wyróżniła szczególnie dwa stadia, które charakteryzują się szybkim wzrostem i rozwojem: wiek 0-6 lat wczesne dzieciństwo oraz wiek 12-18 lat – dojrzewanie. Wczesne dzieciństwo jest w Montessori okresem budowania inteligencji i charakteru dziecka, czasem jego olbrzymich możliwości zdobywania wiedzy i umiejętności, otwartości umysłu. W tej fazie rozwoju wskazała na tzw. okresy krytyczne, zwane też okresami przejściowymi, są to:

• 1,5-3 r.ż - okres szczególnej wrażliwości na język;
• 1-4 r.ż. – okres zainteresowania małymi przedmiotami i czas nabywania koordynacji ruchowej;
• 2-4 r.ż. – okres szczególnej wrażliwości na porządek;
• 2,5-6 r.ż. – okres doskonalenia zmysłów;
• 2,5-6 r.ż. – okres szczególnej wrażliwości na zdobywanie nawyków grzecznościowych;
• 4-4,5 r.ż. okres szczególnej wrażliwości na pisanie;
• 4,5-5,5 r.ż. okres szczególnej wrażliwości na czytanie[5].

Oprócz aktywności dziecka kolejnym ważnym elementem metody Montessori jest środowisko wychowawcze dziecka. Aby dziecko mogło realizować potrzebę aktywności musi przebywać w odpowiednio zorganizowanym, wyposażonym, dostosowanym do potrzeb psychicznych i fizycznych otoczeniu. Tylko w takich warunkach wyzwala się u młodego człowieka wewnętrzna siła i motywacja do aktywność, zdobywania nowych umiejętności. Otoczenie musi być jasno zorganizowane i uporządkowane, dzieci muszą się orientować co i gdzie się znajduje, tak aby móc korzystać z potrzebnego materiału i swobodnie odłożyć na miejsce. Każda rzecz musi mieć swoje miejsce. Materiał rozwojowy to nie przypadkowy zbiór zabawek. Jest bardzo bogaty a jednocześnie prosty, inspirujący do działania i zawsze dostępny dla dziecka. Materiał rozwojowy zwany też Materiałem Montessori to pomoce zaprojektowane jeszcze przez samą autorkę, ale również zupełnie nowe, nauczyciel montessoriański może sam wymyślać nowe pomoce. Materiał charakteryzuje się określonymi cechami:

• prostotą, precyzją, estetyką wykonania,
• ułatwia realizację zasady stopniowania trudności,
• jest dostosowany do rozwoju dziecka,
• zachowana jest w nim logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,
• umożliwia dziecku samokontrolę błędów,
• występuje w jednym egzemplarzu[6].

Materiały Montessori są uważane za „stymulatory” rozwoju intelektualnego, ale sprzyjają rozwojowi emocjonalnemu i społecznemu. Korzystne dla rozwoju społecznego jest również tworzeniu tzw. oddziałów rodzinkowych, czyli zróżnicowanych pod względem wieku. W przedszkolnym oddziale rodzinkowym znajdują się dzieci w wieku od 3 do 6 lat[7].

Kolejnym ważny elementem metody Montessori jest osoba nauczyciela. Aby mógł spełniać dobrze swoją rolę, musi charakteryzować się następującymi cechami:

• wierzyć w potencjał rozwojowy dziecka,
• posiadać gruntowną wiedzę z zakresu tworzenia otoczenia dziecka,
• widzieć w dziecku osobę aktywną, uczącą się, samodzielnie kształtująca swoją osobowość,
• rozumieć kluczowe znaczenie spontanicznej aktywności dziecka dla jego rozwoju,
• okazywać szacunek dla dziecięcej autoekspresji,
• powinien w pełni akceptować dziecko, nie okazywać gniewu i zniecierpliwienia
  w sytuacjach, gdy popełnia ono błędy lub nie przestrzega obowiązujących zasad,
• wyzbyć się wszelkich uprzedzeń wobec dziecka,
• być jednocześnie taktownym, opanowanym, wyrozumiałym i cierpliwym
  oraz wymagającym i konsekwentnym,
• dać odczuć swoją obecność dziecku poszukującemu, ale też umieć usunąć się
  w cień, nie przeszkadzać, dać przestrzeń do samodzielnego działania, wiedzieć kiedy być aktywnym a kiedy pasywnym,
• stale pogłębiać i uaktualniać wiedzę naukową o rozwoju dziecka, jego prawach
  i właściwościach,
• być bacznym obserwatorem, a wyniki spostrzeżeń wykorzystywać w procesie wychowawczym,
• być dla dziecka autorytetem[8].

W metodzie Marii Montessori obowiązują następujące zasady pedagogiczne[9]:

• indywidualizacji – czemu sprzyjają zróżnicowane pod względem wieku grupy,
• samodzielności - czemu sprzyja dostępność materiału rozwojowego
  we właściwie zaprojektowanej sali,
• wolności i swobody – dziecko ma prawo  do wyboru materiału, miejsca, czasu, tempa i formy pracy, dzięki czemu może rozwijać swoją autonomię,
• ładu i porządku – uporządkowany świat zewnętrzny pomaga dziecku tworzyć wewnętrzny duchowy ład,
• ograniczenia – dzieci podlegają regułom, zasadom życia społecznego i nie mogą robić tego co chcą, to nie jest tzw. bezstresowe wychowanie, prawo jednego dziecka jest ograniczone tym samym prawem innych dzieci,
• związku z rzeczywistości społeczną i przyrodniczą.

Ważny czynnikiem w rozwoju dziecka wg omawianej koncepcji jest przeżywanie ciszy. Lekcje ciszy to przeciwwaga wobec hałasu, gwaru i pośpiechu cywilizacji. Cisza daje dziecku możliwość zachowania równowagi, uspokojenia i odpoczynku od nadmiaru bodźców[10].

Maria Montessori ma niekwestionowany udział w tworzeniu podstaw pedagogiki specjalnej. Opracowana przez nią metoda może być stosowana zarówno w pracy z dziećmi o prawidłowym rozwoju jak również z dziećmi z niepełnosprawnościami.
Jej szczególną zaletą jest zaangażowanie oraz świadoma i troskliwa postawa nauczyciela. Ponadto atrakcyjność pomocy dydaktycznych, stanowiąca zachętę do pracy. Istotą tej metody jest duża różnorodność ćwiczeń praktycznych oraz wielość powtórzeń, co w pracy z dziećmi z niepełnosprawnościami jest szczególnie ważne. Bardzo ważną zaletą jest stwarzanie dziecku warunków do podejmowania samodzielnej decyzji. Praca z dzieckiem z niepełnosprawnością oparta jest na tych samych zasadach, które tkwią w tej metodzie, tj. zasady akceptacji i życzliwości, wszechstronnej poglądowości i przykładu oraz wszechstronnej pomocy i indywidualizacji[11]. Podstawą metody Montessori jest nauczanie wielozmysłowe.

Metoda Montessori ma swoich zagorzałych zwolenników, ale słychać też opinie wyrażające wątpliwości lub krytykę wobec tej koncepcji. Jest jednak jedną z niewielu metod, które stosowane od ponad stu lat, ciągle nie tracą na aktualności i ciągle się rozwijają. Ma tę zaletę, że jej stosowanie nie wyklucza stosowania innych metod. Może być alternatywą dla nauczycieli i rodziców. Z powodzeniem jest stale stosowana w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną.

opracowała: Irena Zegadło